KARTAL ÇARŞISI

Elinizde çantanız, Yalova feribotundan inip sırtınızı tankerlerin demirlediği, Prens adalarının serpiştirildiği Marmara’ya dönerseniz önünüzde uzanan sahil yoluyla parkın ardındaki Kartal çarşısına bakıyor olursunuz. İskelenin hemen yanında yer alan self servis restoranının komşusu balıkçıları da çarşının uzantısı olarak kabul etmekte yarar var. Bağırış çığırış müşteri bulan dışa dönük esnafı, temiz tezgahları, taze balıkları, yeşillikle limon ihtiyacını karşılayan manavlarıyla aslında mekanın en renkli bölgesi burası.

            Karşıya geçip ilerlediğinizi varsayalım. Görmeye geldiğiniz dostlarınız Avrupa yakasında oturuyorlar, onlara bir şeyler almak istiyorsunuz. Birbiri ardı sıra dizilmiş onlarca çay bahçesinin adeta duvar oluşturarak yolunu gözlerden gizlediği çarşı içine sol yandan girdiniz. Ankara Caddesi. Kartal Merkez Camii’nin kıyısından başlayıp doğuya doğru uzanıyor yani Anadolu’ya. Zaten denizin görüntüsü de kesiliverdi. Sanki aniden bir kara kentine vardınız. Suyun kıpırtısı, o geniş ufuk, pervasız rüzgar kayboldu; ferahlık duygusu söndü. Hepsini topu topu iki yüz metre ötede bırakmamış mıydınız? Çok hızlı bir tekdüzelik, onun yarattığı durağanlık, yoğun şehir etkisi sardı etrafı. Gerçi İstanbul’un pek çok bölgesi böyle değil midir? Bir sokaktan diğerine aniden kişilik değiştirir. Metropolün şaşırtıcı değişkenliği burada da kendisini belli ediyor.

Hareketli bir yer. Eminönü Meydanı kadar olmasa da kalabalık. İnsanlar düzgün giyimli, ölçülü davranışlara sahip, görgülü, alçakgönüllü orta sınıf. Çoğu genç. Elini kolunu poşetlerle dolduran yok. Bakıp fiyat yokluyorlar, birkaç yere soruyorlar, karşılaştırıyor, abartmadan pazarlık ediyorlar. Giysi ve ayakkabı dükkanları hem kalite hem fiyat bakımından fena değil. Ev gereksinimleriyle mutfak eşyası satan iki üç büyücek mağaza var. Ancak ağırlığın elektronikçilerde olduğu fark ediliyor. Bir de üç adımda kendini gösteren bankalar. Neredeyse hepsinin şubesi mevcut. Yiyecek içecek yerleri sıradan. Öyle vitrininin önünde durduracak çapta pastane de göze çarpmıyor. Cadde genel olarak hoş doğrusu. Arnavut kaldırımlı, trafiğe kapalı. Kısaymış, hemen sonuna geldiniz. Dönüp biraz içerilere, paralelindeki genişçe caddeye sapıyorsunuz. Ortalık tenhalaştı. Araçlar geçiyor ama trafik sıkışıklığı yok. Hasan Ali Yücel Kültür Merkezi karşınıza çıkıveriyor. Çarşı merkezinde olması dikkat çekici. Kadıköy Meydanındaki Haldun Taner Sahnesi gibi fakat daha küçük ölçekli. Yolun karşısında artık işlevi olmayan tren yolu, onun ardındaysa minibüs caddesi yer alıyor. Bakınıyorsunuz, elektronik eşya satışı yine yoğunlukta. Çiçekçi, kapsamlı bir şarküteri falan yok. Dostlara hediye bulunabilecekmiş gibi görünmüyor.

            Şu çok meydanlı ve çok merkezli İstanbul kentinde Kartal çarşısı ilçe meydanının büyüklüğüne, bölgenin nüfusuna, çevrede inşa edilmiş pek çok modern konuta oranla ufak kalıyor. Üstelik yakın zamanda gelişip çekici hale gelecekmiş gibi de görünmüyor. Bunda iki etken ön planda rol oynuyor sanırım. İlki metropolün doğu sınırına çok yakın olması (serhat şehirlerinin kendileri de çarşıları da her zaman alçakgönüllüdür), ikincisiyse adı Kadıköy – Kartal metrosu olmasına rağmen yeni yapılan raylı sistemin buraya erişmemesi hatta başka araçlarla bağlantısının bile olmaması. Yeterli donanımdaki iskeleye gelince: Seyrek sefer sayılı Yalova feribotu ile Büyükada, Heybeliada motor taşımacılığı dışında ıssız. Çarşının ulaşımı zor. Dolayısıyla sadece yanıbaşında oturanlarca kullanılıyor. Onlara gündelik gereksinimlerini karşılamak için yetiyor. Semt dışından geleni gideni yok. Talep artmayınca esnaf işini büyütmeye çalışmıyor, dükkanlar çeşitlenmiyor. İnsan düşünüyor; yerleşim açısından önemsenen, konut yatırımına öncelik verilen bir ilçenin merkezine neden ulaşım kolaylaştırılmaz? Olmadık sapa yerlere AVM yapılırken buraya neden düşünülmez? Hani ticaret önemliydi?

            İstanbul’u simli bir kumaş gibi düşünecek olursak Kartal çarşısı dokumanın sanki özellikle işlenmeden bırakılmış pırıltısız kısmına denk geliyor.

NİŞANTAŞI

Kırlık, geniş bir alan. Aralarda kendiliğinden bitivermiş tek tük meyve ağaçları var, dut veya incir olabilir. Issız değil de sessiz; kent ötede, yarım saatlik yürüme mesafesinde. Değişik doğrultularda açılmış patika yollar toprağın üzerinde incecik çizgiler halinde uzanıyorlar. Gün ağarırken çiğ tanelerinin ıslattığı bitkilerden hoş kokular yükseliyor. Herhangi bir aydınlık İstanbul sabahında kuşlar cıvıldaşıyor, tembel kaplumbağalarla meraklı fındık fareleri otların doğal örtüsüyle gizlenmiş, yiyecek arıyor. Orta yerdeki kocaman, uzun, ağır, üzeri pütür pütür taşın dibine kadar gidiyorlar. Derken uzaklardan nal sesleri duyuluyor, atlılar tozu dumana katarak yaklaşıyorlar. Ortamın küçük sakinleri oraya buraya kaçışarak meydanı insanlara bırakıyorlar. Gelenler saraylı erkanı. En baştaki kaftanlı, tuğralı olanı padişah. Aslında bahtsız bir adam: III. Selim. Amcasıyla amcaoğlu arasında hüküm sürüp öncesindeki çocukluk ve sonrasındaki orta yaşlılık yıllarını tutsak olarak geçirmiş, sonunda da boğdurulmuş. Diktirdiği nişan taşına etrafındaki kalabalığın tanıklığında ateş ederek gün boyu atış talimi yapmak için buraya geliyor. Öyle uzun kalıyor ki öğle ve ikindi namazlarını rahat kılabileceği bir mescid bile inşa ettiriyor. Zaman, on sekizinci yüzyılın sonları.

            Bir ‘alamet’in çevresinde gelişen semt: Nişantaşı. Abdülmecit’in bölgeyi iskana açma buyruğunu taşa yazdırması, mescidin Teşvikiye Camii haline gelmesi, Osmanlı hanedanının ikamet yeri olarak önce Dolmabahçe’ye sonra Yıldız’a taşınması, Pera’ya yakınlığı zenginlerin, yüksek düzeyli devlet memurlarının yerleşmek için tercih ettikleri yer olmasındaki başlıca etkenler. Patikalar düzenli caddelere dönüşmüş, modern, gösterişli apartmanlar inşa edilmiş. Artık on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısındayız.

Şehirleşmeye başladığı andan itibaren ‘burjuva’; en temel özelliği bu. Karakterinde istikrar var. Maddi sıkıntıyı hiç tatmamış olanların mekanı. Özgüvenli. Sonradan görmeleri kabul etmiyor. Gerçek sakinlerinin eskiden olduğu gibi günümüzde de önemsedikleri yaşam kuralları var. Bir kere dışarıda yüksek sesle konuşulmaz. Yerlere asla çöp atılmaz, sokakta simit yenmez, çekirdek çıtlatılmaz. Taze, lezzetli hamur işleri satan dükkanlardan alınan kurabiyeler poşete değil, kesekağıdına konulur. Genellikle küçük ve giysili köpekler dolaştırılırken bir elde naylon torba vardır, kakalar geride bırakılmaz. Mutfak alışverişine pek çıkılmaz, siparişle getirtilir. Yıllanmış, kaliteli ayakkabı – çanta mağazalarına önceden telefon edilerek, tenha olup olmadığı öğrenilerek sabah saatlerinde uğranır. Beğenilen malların fiyatı sorulmaz, pazarlık yapılmaz. Marka giysiler gerçektir, çakmaya rastlanmaz. Resim galerisi sahipleri, antikacılar, pulcular, müzayedeciler buranın köklü, iyi kazanan, görgülü ticaret erbabıdır, karşılaşılınca selam verilmeden geçilmez.

Trafiği hemen her zaman durma noktasında, park yeri bulunmayan, buna rağmen yine de arabayla gidilen semttir. Kaldırımları düzgün ama dardır. Apartmanları eski de olsa bakımlıdır. İçlerindeki asansörlerin çoğu nedense çift kapılıdır. Meşhur hastanesi öylesine pahalıdır ki pek çok özel sigorta şirketi anlaşmalı kurum listesine dahil etmez. Lokantaları, kafeleri küçük ve şıktır. Nişantaşı’nda her şey, herkes şıktır zaten. Ne kadınların ne de erkeklerin elbiselerinde tek kırışık yoktur, lekelenmezler. Rüzgarda, yağmurda falan saçları bozulmaz. Ayakkabıları çamur olmaz, çorapları kaçmaz. Sıcakta hiç ter kokmazlar. Tersine, yerli kalabalığın arasında parfüm dükkanında dolaşılıyormuş gibi hissetmek mümkündür.

Mimarisiyle semte uyumlu, ışıltılı alışveriş merkezinin üst katındaki ‘mahalle’ lükstür. Sinema salonlarının koltukları diğer İstanbul sinemalarınınkilerden geniştir. Buranın camlarından görünen manzara semtin ana hatlarıyla, hatasız bir eskizini çizer: Bitişik nizam, beyaz, Fransız balkonlu binalar, örtülü perdeler, yeşilliksiz sokaklar, son model arabalar, güzel insanlar. Kozmopolit değil; kendisinden olmayana tümüyle kapalı. İstanbul’un geneline yabancı. Renksiz fakat zevkli.

Nişantaşı, aileden zengin mirasyediyle kaldırım mühendisini birbirinden ayırabilir. İlkine kucağını açar, ikincisini ne yapar eder kendisinden uzaklaştırır. Paraya bayılır ancak görgülü olması şartıyla. Sıradan kentlilereyse sadece dekor olarak katlanır.

İstanbul’un kendine has, kişiliği kemikleşmiş, esas parçalarından biridir.

HEYBELİADA

Yüzölçümüyle nüfus yoğunluğu açısından iki numaralı Prens adası olarak kabul edilebilir ama yeşilliği, eski tapınakları, eğitimle, sağlıkla ilgili önemli ve ölü yapıları, barındırdığı azınlık vatandaşların çokluğu ile aslında Heybeliada ilk sıradadır. Her metinde yere düşmüş heybeye benzediği yazıyor. Bense nereden bakarsam bakayım denizin ortasına oturmuş çift hörgüçlü, başsız bir deve görüyorum.

            Meydan gibi bir rıhtım caddesi var; kısa, kalın. Bir ucunda Deniz Lisesi’nin askeri yasak alanı, diğer ucunda fayton durağı. Elbette ki Marmara’yı seyreden sıra sıra lokantaları, kafeleri dizili. Yüzü denize dönük, ufka bakan Atatürk heykelinin hemen yanından yükselerek uzanan genişçe sokağa sapıp ilerleyince ilk olarak Büyük Rum Kilisesi sonra da İstanbul’un en eski eczanesi ile karşılaşılıyor. Az daha tırmanınca pembe boyalı İnönü Evi Müzesi: Ahşap, güzel bir konak. Fakat yalnız o değil, buradaki binaların çoğu ahşap hem de yarısı kadarı bakımlı sayılır. Neredeyse tümünde yaşanıyor. Korkuluklarında yeni yıkanmış çamaşırlar, bahçelerinde köpekler... Bir kısmı bitişik nizam, çok hoş. Yokuş bitmeden sessizlik başlıyor, mega kent çabucak unutuluyor. Sadece kuş cıvıltıları, toprağın ve at tezeklerinin kokusuyla ağaçların gölgeleri var. Kızılçam koruluğuna geldik. Heybetli çamlar orman denecek sıklıkta değil, aralarından yürümeye izin veriyorlar. Adanın önemli bir kısmı yaz – kış yeşil kalan bu örtüyle kaplı. Keşke sadece ‘yangın tehlikesi’ diye yazmasa da bölgeye uygar ülkelerdekiler gibi belirli aralıklarla tabelalar konsa, nerede bulunulduğu, nereye doğru gidilirse hangi oluşumla karşılaşılacağı konusunda bilgi verilse.

            Plaj alanları hem temiz hem güzel. Meşhur Çam Limanı büyücek bir hilal şeklinde, gerçekten doğa harikası. Ona varmadan önce tanınabilir haldeki değirmenle Terk-i Dünya Manastırı’ndan bahsetmeden geçmemek gerek; özellikle ikincisinden. On dokuzuncu yüzyılın ortalarında bir keşiş tarafından yapılıp 1894’deki büyük depremde tamamen yıkılmış. Kısa süre içerisinde yeniden inşa edilmiş. Kızılçamların arasında inziva için eşsiz bir mekan. Rıhtımdaki lokantaların biri de aynı ismi taşıyor. Doğrusu ilginç seçim.

            Büyük turu ve küçük (aşıklar) turuyla ziyaretçilerini mest ediyor. Dolunayda hem ana karadan hem de diğer adalardan seyrine doyum olmuyor. Bir de gün batımında. O iki büyücek tepesinin arasındaki oyuğa turuncunun tüm tonlarına bürünmüş gökyüzünden alçalan güneşin bir saklanışı var ki tüm sevgilileri birbirine kenetliyor, dostlukları pekiştiriyor, küskünleri barıştırıyor. Heybeliada’da uzun akşam yemeği sohbetlerinde pek memleket kurtarılmıyor. Memleketin halihazırda kurtulmuş olduğu yanılsaması yaşanıyor. Öylesine romantik, öylesine huzurlu.

   

            Fakat acı gerçek: Biri taammüden öldürülmüş diğeri ise kafa travması sonrası yoğun bakımda bilinçsizce yatan, uyanıp uyanmayacağı belli olmayan iki yapısı var: İlki 1924’de kurulmuş olan sanatoryum (Göğüs Hastalıkları Hastanesi), diğeri Ruhban okulu. Yakın zamana kadar vapurdan inen doktorlar faytonlarla işlerine gider, Heybeli’nin temiz havası tüberküloz hastalarına yaşam sevinci verir, iyileşme ümidi yaratırdı. Daha eski yıllardaysa dünyanın her yerinden ama özellikle Yunanistan ve ülkemizden Rum Ortodoks dininin mensupları burada din adamı olmak üzere eğitilirlerdi. Denize çıkan daracık sokaklarını adımlayan çok kültürlü halkı, yerli – yabancı turistleri, izinli hastalarıyla yakınları, hekimleri, rahipleri, askeri okul öğrencileri şeklindeki eşsiz karma insan zenginliğini, o yarısından fazlası kaybolmuş güzelliğini hayalinizde canlandırabiliyorsunuz değil mi?

            Heybeliada, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde sözü geçen yerlerden. Hüseyin Rahmi Gürpınar burada oturmuş. İsmet İnönü pırıl pırıl sularına çivileme atlamış. Yesari Asım Aksoy, ‘Biz Heybeli’de her gece mehtaba çıkardık’ şarkısını burası için bestelemiş. Kısacası küçük olmasına rağmen meşhur. Bugün için Kızılçamları henüz yanmadı, tapınakları ayakta, eski konakları bakımlı yani geçmişten günümüze doğanın ve üzerinde barınanların ona bahşettiği kimliğin esasları ana hatlarıyla korunuyor. Yine de eksilmiş, eksiltilmiş, sığlaştırılmaya çalışılmış. Epeyce darbe almış. İstanbul’daki pek çok başka rengarenk mekanla aynı kaderi paylaşmakta; tepesine vurulmuş, sinmiş.

            Gövdesi yaralı, ruhu yorgun ama Marmara’nın üzerinde ışık saçmaya devam ediyor.  

BAĞDAT CADDESİ

Kızıltoprak’tan Bostancı’ya… Bugünün Bağdat Caddesi ya da sadece ‘cadde’ burası işte. Yeniyetmesinden ruhu otuz ikilik yetmiş yedi yaşındakine kadar tüm kadın ve erkeklerin piyasa yaptığı yer. Her iki cinsin toplu gösteri merkezi. Markaların defile alanı. İstanbul’un en pahalı dükkanlarının, en iddialı lokantalarıyla kafelerinin bulunduğu, en meşhur doktor ve diş hekimlerinin muayenehane açtığı Kadıköy parçası. Öykünmeciliğe pek yüz vermeyen Anadolu yakasında ‘mış gibi’ yapmanın doğal sayıldığı, müdavimlerinin asla kendileri gibi davranmayıp bunu ayıp addettikleri mekan. İstanbul’un Türkiye genelini temsil etmeyen, batılı ölçülerde burjuva olmaya var gücüyle uğraşıp ucundan kaçıran bölgesi.

             Avrupalı Nişantaşı’na boğazın doğu tarafındaki alternatif diye düşünenler çok. Ancak burası bir semt değil, öncelikli olarak ‘yol’. Dolayısıyla tarihi köklü denir ya; öyle işte. Bizans devrinde ticaret kervanları bir de fetih peşindeki büyük ordular tarafından kullanılmış. IV. Murat döneminde Bağdat’ı geri almak için yapılan sefere çıkan Osmanlı askerlerinin kat ettiği güzergah olmuş. Dönüşte, zafer sevinciyle şimdiki adını almış. Daha uzunmuş elbette; Üsküdar’dan çıkıp Kuşdili çayırından geçer, Bostancı’ya ulaşır, Pendik’te bitermiş. II. Abdülhamit’in hükümdarlığı sırasında ise sarayla bağlantılı zenginlerin köşkleriyle konaklarına ev sahipliği yaparak nezih bir meskun muhit olma yolunda yavaş yavaş ilerlemeye başlamış. Günümüzdeki popüler kısmı ortadaki dokuz kilometresi; geçmişten o kadar farklılık kaçınılmaz.

            İyice tanındığı on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısındaki masalsı haline bir bakalım: Arnavut kaldırımlı şık zemininde tıngır mıngır ilerleyen faytonlarla gerçek burjuva konutlarına ulaşılan, gül kokulu dar sokaklarının yokuş aşağı denize inip yalılarla buluştuğu güzel, bakımlı, uzun bir cadde. Yirminci yüzyılın ilk yarısında yani arabalar ortaya çıkıp yaygınlaşmaya başlayınca parke taşları sökülüyor, asfaltlanıyor. Tam ortasından tramvay geçiyor. Süslü at arabaları tümüyle bitmiyor, belli bekleme noktalarında duruyorlar. Yürüyerek değil de daha rahat bir şekilde piyasa yapmak isteyenleri aşağı yukarı dolaştırıyorlar. Ahşap köşklerin bazıları yanıyor, bazıları yıkılıyor, yerlerine az katlı apartmanlar yapılıyor. Beyoğlu’na benzer bir alışveriş tarzına uygun dükkanlar açılmaya, lokantalar, pastaneler boy göstermeye başlıyor. Trafiği iki yönlü; üzerinden doğuya da batıya da gitmek mümkün. Ağırbaşlı, temiz, zor beğenir, okumuş yazmış, aileden zengin, görgülü ama biraz şımarık bir kişiliğe bürünüyor.

            Bugün için iki ucu, Kızıltoprakla Bostancı kısmen alçakgönüllü, ortası yani Caddebostan ve çevresi şişkin egodan, gösteriş tutkusundan muzdarip denilebilir. Öğrenimini tamamlamamış gençler birbirlerine bazı çalışanların aylık maaşını aşan marka giysilerle hava atarken kahkahalar etrafta uçuşmakta. Hepsi yurtdışı deneyimlerinden, gidip de dönmeme hayallerinden bahsetmekte; anne babaları gönderecek. Ama ne üretecekleri konusunda pek fikirleri yok. Orta yaşlılar çok şık, çok bakımlı. Kadınların yüzde elliden fazlası plastik cerrahinin acılı fakat aynaları gülümseten dünyasını deneyimlemiş. Erkekler vücut geliştirmenin üst sınırında, pazıları patlamak üzere. Arada sırada ünlüler göze çarpıyor; ünsüzlerden sakınmadan yan yana gezip oturuyorlar. Çünkü burada herkes kendisini ‘en’ önemli sayıyor, onlara aldıran yok. Paparazziler de caddeye öyle fazla rağbet etmiyorlar. Konuşmalara kulak verilecek olursa üç yüzü aşan kelime hazinesini yakalamak nadiren mümkün. Otun tozun bol bulunduğu söylentisi hakim, tabii el altından. Buranın pahacı mağazalarında çalışan tezgahtarlar, çoğunluğu işyeri olan apartmanların kapı görevlileriyle çocukları, mütevazı semtlerden gelen sekreterler, garsonlar, temizlik işçileri kendilerini hülyalı havaya uydurmaya çalışıyorlar. Herkes birden herhangi bir değerin değil paranın, sadece paranın geçerliliğini dayattığı bu yolda ileri geri salınıp duruyor. O kadar ki, hafta sonları tuttukları takımı destekleyenler stada topluca yürümek isterlerse veya adı sanı belirsiz bir koşu ya da bisiklet yarışı falan yapılacaksa (daha geniş, uzun, rahat, şehrin olağan yaşantısını kesintiye uğratmayacak başka cadde yokmuşçasına) önceden cılız bir duyuru ile araç geçişi aniden kesilebiliyor da kimseler ağzını bile açmıyor. Hepimiz anadan doğma sportmeniz ne de olsa! Zaten gece on ikiden sonra da burada değil miyiz? Daha BMWlerimizle yarışacağız, sabaha çok var. Yeter ki eğlence bitmesin, bir gün daha rüya gibi aksın, silinip kaybolsun; hiç uyanmayalım.

            Ortasından tramvayı, altından metrosu geçseydi, trafiği son yıllardaki gibi tek yönlü değil de hem doğuya hem batıya aksaydı, birkaç eski köşkü, konağı geniş bahçelerindeki meyve ağaçlarıyla birlikte korunup restore edilebilse, müzeleştirilebilseydi, deniz tarafındaki incecik sokakları sahil yolu denilen dolgu asfalt yerine doğrudan parklaşmış yaya ve bisiklet parkurlarıyla yalılara inebilseydi yine zenginliğini korur, sürdürürdü de bu kadar kimliksizliği, narsizmi, boş vericiliği barındırır mıydı acaba?

            Cadde, yarattığı ışıltılı refah yanılsamasıyla çok çekici. Ama İstanbul’da dolu dolu var olan geçmişin üzerine şimdiyi inşa edememenin tipik kurbanlarından.

MISIR ÇARŞISI

İstanbul’un iki kokusu var: Yosunla karışık iyot bir de baharat. İşte o genzi yakan, karmaşıklığı nedeniyle tam adlandırılamayan, geçmişten gizemli öyküler çağrıştıran, şu koca şehrin batıya doğru uzanırken doğuyla kopmayan göbek bağını duyumsatan baharat kokusunun ana merkezi Mısır Çarşısı. İkinci en eski kapalı çarşı. Hatta belki de ilk. Çünkü Bizans döneminde de aynı yerde çarşı olduğu rivayet edilmekte.

            Bugünkü yüksek tavanlı, L şeklinde, altı kapılı esas yapısı, hemen yanındaki Yeni Cami ile ilişkili. Onun külliyesinin bir kısmıymış. On yedinci yüzyılda Kahire’den alınan vergilerle inşa edilmiş, adı da buradan geliyor. Tahrip edici yangınlar atlatmış, şimdiki şeklini 1940’daki restorasyonla kazanmış. İlk zamanlarında her çeşit yapma ilacın küçük hokkalarla satıldığı merkez. Buradaki eczacılar tüm diğer yerlerdekilerden daha bilgiliymiş. Müşterilerinin yüzlerinde ümidin aydınlattığı gülümseme…

            Bugün esas olarak turistik bir mekan. Ama bu, yaşamın içinde olmadığı, insanlarının sadece yabancı ülkelerin gezginlerine bir şeyler sattığı anlamına gelmiyor. Aktarlarında yok yok. Şifalı ot namına kim ne arıyorsa buraya akın ediyor. Sabunları onlarca çeşit. Kurutulmuş sebzelerin dükkan tepelerinden desenli perdeler gibi sarktığı, küçüklü büyüklü nargilelerin raflara sıra sıra dizildiği, kuruyemişlerin, lokumların, şekerlemelerin tezgahlarda renk cümbüşüyle sergilendiği, çoğu bembeyaz güzelim el işi iğne oyalarının, dantellerin çeyizlere konmak için beklediği, altınların vitrinlerde ışıldadığı kalabalık bir çarşı burası. Gürültülü ama özelliği öyle; rahatsız etmiyor. Tersine içeriye adım atar atmaz kulaklar yüksek, alçak, kalın, ince her türlü sesi, binbir çeşit lisanı duymak istiyor. Hafta sonları itiş kakış; pazarlıksız alışveriş olanaksız. Ön planda koku olmak üzere tüm duyuları harekete geçiren, sonsuz bir ‘şimdiki zaman’ algısıyla etkileyiciliğini doruğa taşıyan orijinal bir Ortadoğu pazarı.

   

Beyazıt meydanından, Çemberlitaş’tan, Gülhane’den Eminönü’ne doğru yokuş aşağı tutturup inen yayaların bazıları burasını tüp geçit olarak kullanıyor. Fena fikir değil; günlük hayatın karmaşasında nefes nefese koşuştururken kısmen yavaşlayıp kubbeli, yankılı, rengarenk, keskin ve hoş kokulu, loş, uzun bir tünelde insan selinin akışına kapılıp sürüklenmek zihni dinlendirebilir. Ya da bu yolla kısa süreliğine de olsa boyut değiştirerek deniz kıyısına taze fikirlerle ulaşılabilir.

            Yerleşik çalışanları tıpkı Kapalı Çarşı esnafı gibi yani çoğunluğu dededen toruna tüccar. Tarihi yarımada kimliğine sahipler; giyim, kuşam ve yaşantıda tutucu, ticarette serbestlikten yana. Günden geceye ayaktalar. Hiç yorulmuyorlar, dükkanlarından asla uzaklaşmıyorlar, kalabalık da olsa müşterileriyle tek tek ilgileniyorlar. Hepsi işini seviyor, belli. Neredeyse eski lonca geleneğinin son temsilcileri gibiler. Belki de hala sabahları kepenkler açılıp henüz siftah yapılmadan önce ikinci kattaki parmaklıklı balkondan (ezan köşkünden) ‘hayırlı işler’ dileniyordur.

            Mısır Çarşısı aslına uygun kullanımı değiştirilmemiş bir mekan; şanslı. Bunun nedeni iyi kazandırması, turistleri cezbetmesi, Osmanlı mirası olması falan diye düşünülebilir fakat bence çok daha derinlerde yatan başka bir sebep var. En eski duyuya, beynin en ilkel ilk katmanına hitap ediyor: Kokuya. Herhangi bir girişine varmadan önce kendine has, harman şeklindeki yoğun baharat kokusu kişinin burun deliklerine ulaşıyor, onu kendisine çekiyor. Bilinçaltının bilinmezlerine yerleşen bu duyusal imge ile ileri derecede bir tanışıklığı sağlıyor. Tanış olmak, tehlikesiz olmak anlamında. Daha ilerisi: Güvenilir, zarar vermez, rahatlık yaratır, huzur getirir… Endorfin salgılatıyor, kendisini bu yolla sevdiriyor. Canlı organizma gibi; hormonları harekete geçiriyor. Kokusuyla başı sonu belirsiz, kaotik metropolde mutluluk ümidi yaratıyor. İçinden bir kez geçen ister sıradan kentli olsun ister üst düzey yönetici, onun varlığını sürdürmesi için elinden geleni yapmaya programlanıyor.

              Burası İstanbul’un karabiberi, tarçını, ıhlamuru; esas çekim alanlarından biri.

KADIKÖY MEYDANI

İlk bilinen adı Kalkedonya (Körlerin Ülkesi) olan Kadıköy’ün ‘agora’sından bahsetmek istiyorum. Bir ucunda Karaköy – Eminönü, diğer ucunda Beşiktaş ve deniz otobüsü iskeleleri, ortasında Atatürk heykeli, yol kenarında Haldun Taner sahnesi olan mekandan değil; orası çekirdek. Gerçek meydan, gerinen bir kedi gibi uzanmış kollarıyla çarşı içine giriyor, Bahariye’ye kadar çıkıyor, Rıhtım caddesinin ardında otellerin, eski ahşap evlerin arasındaki dar sokaklara dalıyor, hafifçe Haydarpaşa’ya doğru ilerliyor. Tam anlamıyla bir toplanma yeri. Bu açıdan Taksim’den bile ileride.

            Geçmişi pek bilinmeyen bir alan burası. Ama sanki ruhu var; ‘Kadıköylü’ denilenlerin kimliğini içselleştirmiş. Pek çok başka kent parçası, yüklü tarihleri ile orada yaşayanlara kişilik kazandırırken burada olay tam tersi. Onu anlamak için önce Kadıköy’ün yerleşik insanlarını biraz tanımak lazım.

            İstanbul’un Anadoluluları sayılmalarına rağmen taşralı özelliği taşımazlar. Yani kökenleri ne olursa olsun duygusal anlamda büyük şehrin yerlisidirler. Bu nedenle içe çekilme, hemşerilik veya akrabalık ilişkilerine sıkı sıkı sarılıp çevreyi dışlama, tek başına hareket edememe gibi kısıtlayıcı özellikleri yoktur. Özgüvenlidirler. Hem yakınlarıyla hem de az tanıdıkları kişilerle dengeli ilişkiler kurarlar. Oturdukları yeri benimsemişlerdir. Semtlerini sahiplenirler ve sokaklarının çöpünden başıboş hayvanlarına, uygunsuz kentsel dönüşüm planlarından ulaşım altyapısına kadar her şeyiyle ilgilenirler. İstanbul’un en çok okuyan, tiyatro ve konsere giden sakinleridir. Zengini çoktur fakat sonradan görmesi azdır. Okuyup yazarak, çalışıp çabalayarak ortalamanın üzerinde gelir elde edenlerin önemli bir kısmı Kadıköy’de oturur. Bu nedenle eğitime önem verir, tembelleri sevmezler. Çoğu sözünün eridir. Farklılıklara karşı hoşgörü sahibi ama kuralsızlığa ödün vermeyen kentlilerdir. Avrupalı İstanbul’da sıklıkla gözlemlendiği gibi öykünmeci ya da boş verici değildirler. Bu koca metropolü kısmen uygar kılan esas kitle Kadıköylülerdir demek pek de abartılı olmaz sanırım.

            İşte meydan böyle özellikler taşır. Vapurdan inip betonuna ayak basıldığı andan itibaren baskın insani özelliklerini hissettirir. Barışçı bir kimliktir ortaya serilen; cıvıl cıvıl, hayat dolu, hareketli. Yerine göre şakacı, yerine göre ciddi. Dürüst, göründüğü gibi, ufku açık. Hızla işine koşuşturanlar, alışveriş yapanlar, çarşı lokantalarında yemek yiyenler, parklarda dinlenenler, sahaflarda kitap arayanlar, sinema salonlarında film izleyenler bu yaşayanlardan gelip yine yaşayanlara dönen dinginliği fark ederler. Sonuçta burası çok güçlü bir toplanma alanı olup çıkar.

Herkesin içinde yer almak istediği, başkalarıyla uyumu sergileyebileceğini ümit ettiği mekandır. Özellikle sosyal adalete inananların toplantı yeridir. Bir milyon kişiyi ağırlayabilecek kadar geniştir; Gazdan Adam Festivali’nde görüldü. İstanbul için özellikle Taksim ve çevresinde şekillenen toplumsal beklentilerin benimsenip içselleştirildiği, bir adım öteye taşınıp mutlu gelecek hayallerinin beslendiği merkezdir. Değişik ilçelerden gelenleri harmanlayıp kendi insanlarıyla tanışmalarını, kaynaşmalarını sağlar. Herkese kucak açar çünkü büyüktür, çok büyük, çok candan, manzarası muhteşem, sokakları sevimli, yiyecek içeceği bol ve bonkördür.

Coşku yarattığı, mıknatısı andırdığı için elbette ki herkesin dikkatini çekmekte. Eleştiri kültürü gelişmemiş olanlarca bozulması için gayret gösterilmeye başlandı bile. Haydarpaşa’nın özelleştirilmesi projesi içerisinde şu bir tanecik tam anlamıyla agoramızın da ‘fuar ve panayır alanı’ yapılması planlanmış. Atatürk heykeli kaldırılıp dönme dolap falan yerleştirilecek. Bu tip dönüşümlerde kondurulması kaçınılmaz alışveriş merkezi elbette inşa edilecek. En önemlisi birçok küçük parçaya bölünecek. Böylece kalabalık biber gazına, tazyikli suya gerek kalmadan dağıtılacak.

Meydan elden giderse Kadıköy ruhunu kaybeder, İstanbul ise ciddi anlamda sakatlanır diye düşünüyorum.

İSTİKLAL CADDESİ

Türkiye’nin en ünlü caddesi hangisidir diye sorulsa yüz kişiden doksan beşinin söyleyeceği isim İstiklal Caddesi olur sanırım. Pera’nın yani ‘karşı yaka’nın uzun, ince çizgisi. Ülkemizin tartışmasız en kozmopolit yeri. Günde üç milyona varan insanı barındıran ya da daha doğru bir deyimle içinden geçiren mekan.

            Bizans döneminde bahçelerin, seyrek bağ evlerinin çevrelediği bir patikadan öteye gitmiyordu. Osmanlı zamanında ise gayrimüslimlere tanınan imtiyazlarla Galata’dan taşan zengin tüccarların işyeri olarak gelişmeye başladı. İnşa edilen elçiliklerle, kiliselerle birlikte önemi günden güne arttı; İstanbul’un Avrupalı yüzü haline geldi. On dokuzuncu yüzyılda ihtişamı doruk noktasına çıktı.

            Gerçek ününü Tanzimat’a bağlayanlar çok. Burası, kafasındaki fesle Batılı olmaya öykünen Osmanlı erkeklerinin Frenk usulü yaşamı tatmaya çalıştıkları Cadde-i Kebir. Fransızlardan sonra Rusların yoğunlukla göç edip alışkanlıklarını taşıdıkları, dükkan açtıkları asıl merkez. Müslüman kadınların Üsküdar’dan başka, uçuşan uzun etekleri ve peçeleriyle piyasa yaptıkları yegane yer.

            Cumhuriyetin ilk elli yılına cadde açısından bocalama devri demek doğru olabilir. O topyekun yerleşik Latin kimliğini yitirip Türkleşiyor ancak eski güzel yapıları, zevkli pastaneleri, renkliliğine büyük katkıda bulunan insan dokusundan özellikle Rum ve Yahudi esnafı korunamıyor; hoyratça oraya buraya savruluyor. Bir kırkayağın incecik bacakları benzeri sağlı sollu uzanan dar sokakları, toplumdışı işler yapan kişilerin barınağı haline geliveriyor. Sıradan insanlar İstiklal’de yürümeye korkuyor. Fakat bu ürkütücü durumu çabuk atlatıyor. Trafikten arınıp binaları restore edilince yavaş yavaş toparlanıyor. Tekrar güven kazandırıp kalabalıkları kendisine çekmeyi başarıyor.

            Galiba ‘yol’ olduğu için geçmişinden bu kadar uzun bahsettirdi; asıl bugün yarattığı izlenime değinmek gerek. Onun için alışveriş, finans, yeme içme, eğlence ve kültür merkezi denmeli. Kısacası kent yaşantısının merkezi. En ucuzundan en pahalısına giyim mağazaları, ayakkabıcılar, bankalar, büfeler, kafeler, tatlıcılar, lokantalar, barlar, kulüpler, meyhaneler, sinemalar, tiyatrolar, sergi salonları, kitapçılarla dolu. Taşlarının üzerinde yürümemiş İstanbullu, nostaljik tramvayının fotoğrafını çekmemiş turist yok gibi. Bazıları çok amatör bazılarıysa değme konser salonunda resitale çıkanlardan daha profesyonel sokak çalgıcıları on adım arayla her türlü müziği seslendiriyorlar. Biraz karışıklık oluyorsa bile pek önem taşımıyor çünkü İstiklal’in özelliği bu. Tüm protestocular burada, çoğunluğu Galatasaray Lisesi’nin önünde. Her gün ama en çok Cumartesi ve Pazar günleri Tünel’den çıkılıp Taksim’e doğru ilerlenmeye başlandığında hıncahınç bir kalabalığın arasına karışılıyor. Fırsat bulunup başlar yukarıya doğru kaldırıldığında ise o güzelim cumbaları beyaza boyalı, eski fakat bakımlı, bitişik nizam, fazla yüksek olmayan, alttan ikinci katları arada sırada çiçeklerle bezeli, çeşit çeşit balkonlu apartmanları görülebiliyor. Caddenin ortasından, tramvay hattından yürümek en iyisi, en kolayı. Nasılsa kırmızı tramvayımız çok yavaş, sıklıkla çın çın öterek nerede olduğunu belli ediyor, altında ezilmek imkansıza yakın. Ancak bazen rayların yol olabileceğini, kendilerinin de her yerden geçebileceklerini çevreye duyurma ihtiyacındaki polis arabalarına rastlanabiliyor. İşte onlara dikkat etmek gerek. Bir de gün ortasında dolaşan çöp kamyonlarına. Yayaların arasına dalan kaplumbağa hızlı, gürültülü belediye süpürgesi sadece can sıkıyor. Trafiğe kapalı caddede ‘kurallar delinmek için konulur’ Türk anlayışı uyarınca hafif bir araç yoğunluğu mevcut elbette.

            Gezi Parkı direnişi sırasında İstiklal Caddesi’ne çok iş düştü. Öncelikle direnişçileri çağırdı; ara sokaklarına kaçmalarını, kepenklerinin ardına sığınmalarını, seyyar tezgahlarından gaz maskesi bulup kısmen korunabilmelerini sağladı. Sonra istemeden de olsa polisleri kabul etti. Postalların ve özellikle tomaların, akreplerin altında ezildi. Bu arada gaz kapsüllerini yuvarlayıp kenarlara itti, birikintiler oluşturan kırmızı suları çabucak buharlaştırıp üzerinden atmaya çalıştı. Nefes alıp vermeye benzeyen toparlanıp dağılma hareketinin merkezinde yer aldı. Haksızlıklara başkaldırı açısından on yıllardır çoğalttığı deneyimi ve hoşgörüsüyle Gezi’nin o güçlü meydan okumasını (bence) kucakladı.

            Şimdi geçmişinde olduğu ve hep olması gerektiği gibi sivillerle güvenlik güçleri karşılaştıklarında üniformalılar adımlarını yavaşlatıyor, öncelikli geçişi her milletten yayalar alıyor. Devingen, sağlıklı yaşam, asık suratlı kimliksizleştirme girişimini yendi; İstiklal caddesinin özü yani ticaretle eğlence ise tüm hızıyla devam ediyor.                

FENERBAHÇE ADASI

Mekan portrelerine kıyılardan devam edecek olursam satışı gündeme gelmeyen tek bir yer bulamayacağım korkusu içimi sarmaya başladı. İşte Araf’ta bekleyen biri daha!

            Eskiden burun denirdi, topraktan incecik bir uzantıyla ana karaya bağlanırdı; yaklaşık yirmi beş yıldır ada. Kadıköy’ün en çıkıntılı parçası. Tarihi yarımadadan, sur içinden bakıldığında başını uzatmış etrafı kolaçan eden yaramaz, sevimli bir çocuğa benziyor.

Bizans döneminde, Osmanlı zamanında saraylıların konaklarına ev sahipliği yapmış. Ahşap yapılar tıpkı pek çok başka İstanbul köşesinde olduğu gibi yanarak kaybolmuşlar. Atatürk’e yazlık konut yeri olarak teklif edildiğinde ise: “Burası tek kişi için fazla, daha çok insan yararlanmalı. Halka açık alan olarak kalsın,” yüce gönüllülüğüyle karşılaşmış. Ata için Florya köşküne bundan sonra karar verilmiş.

            Marinalardan ayrı düşünülmesi mümkün değil. Fenerbahçe ve Kalamış yat limanları yapılırken akıntının sağlanması, demirleyen tekneleri çevreleyen suyun temiz kalabilmesi için adalaştırılmış. Girişine uzanan kaldırımlı, hafif bombeli, zarif köprüsü ile hem yayaları hem araçları kabul ediyor. Ancak taşıtların içerilerde dolaşmaları yasak, onlar hemen soldaki otoparkta beklemek zorundalar. Şehrin göbeğinde egzoz kokusundan, motor ve korna gürültüsünden tümüyle arınmış saklı bir cennet.

            Spor tesislerine ek olarak en önemli varlığı parkı. Burası Turing’in eseri; rahmetli Çelik Gülersoy’un klasiği. Yüzyıllık ağaçları bakımsız, arazisi toz toprak, her yanını çalılar bürümüş sıradan bir mekan iken, 1990 yılında, yedi ay gibi kısa bir sürede Anadolu yakasının en göz alıcı parkı halinde düzenlenivermiş. Yüzden fazla yeni ağaç dikilip korulaştırılmış. Yürüyüş yolları, geniş çimenlik alanları, yeşile basıp dolaşmayı engellemeyen çiçekleri, gövdelerinin altındaki levhalarda anıt oldukları ve yaşları yazan geçmişin tanığı ağaçları, birbirinden güzel beş kafesi ile herkesi etkilemeyi başarıyor.

            Hani bizde çoğu parkın açılış ve kapanış saati vardır ya, adada yok. İsteyen sabahın köründe gelip parkurlarında hızlı adım on tur atıyor, isteyen hava karardıktan sonra en ucundaki setlere oturup yıldızların ışığında Marmara’yı seyrediyor. Kimsenin kimseye bir şey dediği duyulmamış. Sataşmaya, çirkin bakışlara rastlanmıyor. Hatta yürüyüş yapanlar karşı karşıya geldiklerinde uygar dünyanın diğer insanlarıyla aynı şekilde, belli belirsiz selamlaşıyorlar.

Üzerine basılma özgürlüğü kısıtlanmamış bakımlı yeşil örtüsü esas olarak çocuklara, kedilere bir de kargalara ait. Otoparkı geçip taşlı yolunda biraz ilerleyerek sola, denize doğru dönülünce Prens adaları birbirlerine çok yakın, ardı ardına yerleşmiş de birinden diğerine atlayıvermek mümkünmüş gibi görünüyor. İşte o kısımdaki tahta masa ve sıralar hafta sonu kahvaltıları, akşamüzeri çay sohbetleri için ideal. Bakınarak dolaşırken İstanbul’un Marmara mavisi çevresindeki yumuşak hatlarının genel bir eskizini belleğe çizivermek neredeyse her ziyaretçinin zevki.

İsmi ile yüzde yüz uyumlu bir mekan: ‘Fenerbahçesi’. Osmanlı döneminden önce Tanrıça Hera’ya adanmış bir tapınakla kayalıklara kondurulmuş ateş kulesine sahipmiş. Adını aldığı fener, ilk kez Kanuni Sultan Süleyman zamanında düzgün şekilde inşa edilmiş ve günümüze değin iç denizin gece karanlığında seyreden gemiler, balıkçı motorları hep onun ışığını arar olmuşlar.

Lodos yoksa çevresi yelkenli dolu. Yazın kayalarının üzerinden suya atlayanlar epeyce. Bazı kafelerinde kısık sesle klasik müzik çalınıyor. Kısacası keyifli. Gürültüsüz ama kulağı besleyen sesten arınmış değil. Sakin olmasına rağmen sıkıcı bir hareketsizliği hiç yok. Koca metropolün karmaşasından hızlıca uzaklaşıp nefes alabilmek için yaratılmış. Duyarlı insanlar tarafından tüm kentliler için hazırlanmış. Konukları da değerini biliyor, hoyratça kullanmıyor, özenle bakıyor.

Kentin yüz akı Fenerbahçe adası öylesine etkileyici ki rant peşindekilerin fazlaca iştahını kabartmış. Bu yılın Mayıs ayında resmi gazetede hakkında yayımlanmış tehlikeli bir karar var. Kalamış yat limanı ile birlikte özelleştirilecek! Yine kimlere otel, kimlere alışveriş merkezi olarak dönüştürülmesi planlanıyor acaba?

    

İstanbullular, Atatürk’ün kendilerine tüm içtenliğiyle layık gördüğü bu eşsiz toprak parçasına Gezi parkı kadar sahip çıkabileceklerler mi?              

           

HAYDARPAŞA GARI

Cansız varlıkların da tıpkı canlılar gibi güzel, dayanıklı ve işe yarar olmaları her zaman kimliklerini koruyabilecekleri anlamına gelmiyor. Çok göz önündeyseler içlerinin boşaltılıp duvar süsü haline getirilivermeleri işten bile değil.

            Haydarpaşa Garı’na gönderme yapıyorum. II. Abdülhamit’in emriyle iki Alman mimar tarafından 1908 yılında Bağdat Demiryolu’nun başlangıç istasyonu olarak tamamlanan o ihtişamlı yapıya. İnşası sırasında hem Alman hem İtalyan taş ustaları çalışmış. Sırf gemiler rahat yanaşsın, yanındaki limandan yükler sorunsuz indirilip bindirilebilsin diye önüne özel mendirek bile yapılmış. Bu uzun seti hemen su kuşları mekan tutmuş. Asla birbirlerine karışmadan cinslerine göre sıra sıra dizilip av kollayan kıpırtısız duruşları, İstanbul’un hallerinden biri diye çabucak benimsenmiş.

            Bozkırlardan trenle gelenleri mermer sahanlığında karşılamasıyla tanınıyor. Burası öyle geniş ki herkesin bavulunu, çuvalını, torbasını koyacak yer var. Yakınlarını özlemiş ya da özleyecek olanları yolcularla birlikte itiş kakışa gerek kalmayacak şekilde barındırabiliyor. Sonra yavaşça yüksek tavanlı, loş, vitraylı iç kısmına çekip denize doğru yönlendiriyor. Kimbilir kaç kişi ilk kez Haydarpaşa’dan denizi görmüştür? Kaç Anadolulu iç çekmiş, ürpererek önünde uzanan yeni yaşamı düşünmüştür.

            Hemen her gar gibi olmazsa olmaz bir lokantası var fakat pek meşhur değil. Peronlara doğru yönelen sıradışı yerleşimli masaları yüzünden elinde valiz acele edenlerle yemek yiyenler neredeyse iç içe, yan yana. Sanırım buraya bilen geliyor. İyi giyimli müdavimleri ve nazik garsonlarıyla gelenekselliğin sürdüğü bir yer. Ana yapı, özüne uyup kendisine renk katan bu lokantayı pek ön plana çıkartmadan kabullenmiş.

 

            Merdivenleri geniş ve beyaz. Deniz yönünden bakıldığında kuleli, esmerce taş binanın önünde açık renkleriyle gülümsüyorlar. Basamakları uzaktan yüksekmiş gibi görünse de aslında inip çıkanları hiç yormuyor. Olmasalardı, Nazım Hikmet’in Memleketimden İnsan Manzaraları nasıl başlayıp nasıl gelişirdi ya da yazılır mıydı diye düşünüyor insan.

Vapur ve motor iskeleleri arasına yerleştirilmiş kara lokomotif hem künyesi gibi hem de süsü; çok yakışıyor. Küçük büfesi, kenarda bekleyen birkaç taksisi, her zaman oturup manzaranın tadını çıkartanı bulunan üç – dört bankı, tablasının ardında beklemeyen simitçisi ile suya çıkan meydanı çok alçakgönüllü ve sakin. Bence burası İstanbul’un içinden deniz geçtiğini en belirgin şekilde gösteren mekanların başında. Bir de bu kentin büyüklüğüne rağmen ağır hareketli olduğunu hatırlatıyor. Şehir hatları emektarlarının salınarak yanaşmaları, artık işlemeyen tüm trenlerin ama hele banliyölerin beş dakikadan az sürmeyen makas geçişleriyle tıslayarak durmaları, özellikle sabah saatlerinde işe koşuşturan kalabalığa biraz yavaşlamalarını telkin ediyor(du).

Birkaç kez önemli hasarlar görmüş ancak onarılmış. Yakın geçmişinde başına gelen en çarpıcı olay, 1979 yılında Independenta tankerinin bir gemiye çarparak çok yakınında patlaması sonucunda kurşun vitraylarının erimesi. Uzun da sürse özenli bir yenileme çalışmasıyla hepsi aslına uygun hale getirilmiş. Demek ki o zamanlar garın hala işlevini görmesi isteniyormuş. Çünkü sonraları, 2010 yılında geçirdiği yangında çatısı çökmüş, dördüncü katı kullanılamaz hale gelmiş ama pek ilgilenen olmamış.

Şimdi boş. Tren bitti, iskelesine yanaşan vapurlarla motorlar çok seyreldi. Ben de sanki bu sayfada portre çizmiyorum da natürmort çalışıyorum.

Tüp geçit ve üçüncü köprü projeleri nedeniyle ulaşım gereksiniminde yeri olmayacağına karar verilmiş gibi görünüyor. Yakınlarından jet süratiyle trenler geçecek, bizimki bakacak. Yetenekleri, deneyimi ve yeterliliği ölçüsünde yapabileceklerini bilip de çalışacak işyeri bulamayan harcanmışlar gibi bunalacak. Kentin özgün belleğindeki kimliğini, ‘limana dolaysız bağlanan gar’ olma özelliğini yitirdi. Bir de endişeli tabii. Başına neler gelecek? TCDD üst yönetimi özelleştirme idaresine başvurmuş. Otel olmak istemese bile ilerisi için ümit beslemesi mümkün mü?

Haydarpaşa Garı, tecavüzcüsüyle nişanı yapılmış da nikahı bekleyen genç kız kadar çaresiz.

ARKEOLOJİ MÜZESİ

Zarif Çinili Köşk ve aynı derecede göz alıcı Sanayi-i Nefise Mektebi (Eski Şark Eserleri Müzesi) ile üçleme oluşturan Arkeoloji Müzesi ana binası, herhangi bir Avrupa ülkesindeki ihtişamlı bir saraya benziyor. On dokuzuncu yüzyılda Osmanlı imparatorluğunda ilk kez müze olarak kullanılmak üzere yapılmış sonra da hep amacına uygun olarak değerlendirilmiş, değiştirilmesi akla bile getirilmemiş. Sergilenen yapıtlar çoğalınca yanına ek inşa edilerek yükü hafifletilmeye çalışılmış. Coğrafyamızda kişiliğine müdahaleden kaçınılıp hakkı verilmiş ender yapılardan. Varlığı tartışılmadan onaylanan her oluşum gibi hem kendine güvenli hem huzurlu. Dolayısıyla huzuru çevresine de cömertçe dağıtıyor.

   

            Asırlık çınarlarla gölgelenmiş tarihi yoldan geçip dikdörtgen, geniş avlusuna adım atar atmaz ilgiyi doğrudan üzerine çekiyor, zihinleri kendisine ve içindekilere odaklıyor. Kalın duvarları boyunca dizilmiş başsız, devasa Yunan ve Roma dönemi heykellerinin bu ani konsantrasyonda epeyce rolü var sanırım. Yüksek sütunlu, mermer merdivenli girişi kocaman, davetkar bir ağza benziyor; gerçekten çekici. İçindeki bir milyon çeşit eserden bahsetmeyeceğim ama İskender Lahdi ve Ağlayan Kadınlar Lahdi ile bütünleşerek hatırlandığını da söylemeden geçmemek lazım.

Topkapı Sarayı’na yakınlığı, imparatorluk döneminde Aya İrini Kilisesini eski eser deposu olmaktan kurtarması, zevkli ve kullanışlı yapısı tamam ama kanımca en etkileyici kısmı bahçesi. Hatta işlevsel bir bahçesi bulunmasaydı sadece şu soylu duruşuyla portre konusu olabilir miydi, emin değilim. O binlerce yıllık paha biçilmez taş eserlerin arasına konmuş masaların demir sandalyelerine oturup arkadaşınızla çay veya kahve içmek, hemen arkasında uzanan Gülhane parkına göz gezdirerek alçak sesle, daldan dala atlayarak sohbet etmek, az ilerideki sütunların kuytusunda doğup buralarda büyüyen kedi yavrularını okşamak, yalnızsanız bir kitaba dalıp gitmek… Arkeoloji Müzesi tarihle dolu olup donuk olmayan bir mekan. Geride kalmış yüzyılların ağırlığını oraya gelen kişilerin omuzlarına yükleyerek onları sıkmıyor. Tersine, derin bir nefes aldırarak izlediklerinin üzerinde kafa yormalarını sağlıyor. Merak ettiriyor, hayal ettiriyor, kendisi nasıl hikayeler barındırıyorsa ziyaretçilerinin de hikayeler üretmesini teşvik ediyor. Geçmişle günümüzü, efsanelerle gerçek hayatı bağlıyor; bugünün gelecekte anımsanıp anımsanmayacağını düşündürüyor. Kalıcı iz bırakmanın önemini vurguluyor. Kısacık insan ömründe önemsenmesi gereken değerleri gözden geçirmeye çağırıyor. Bunları, sonsuza değin varlıklarını sürdüreceğe benzeyen inanılmaz yaşlı mermer heykellerle iç içe konumdaki minik, mütevazı çay bahçesi sayesinde yapıyor. Sade ve huzur dolu bir mola sunarak hem diğer insanlarla çevreye hem kendisine hem de içe bakışı derinleştiriyor.

            Son günlerde yeni bir serginin ev sahibi konumunda: Yenikapı’nın Batıkları. Marmaray – Metro çalışmalarında ortaya çıkan batıklar ve Bizans dönemi buluntularının kazı çalışmalarını bizzat İstanbul Arkeoloji Müzeleri üstlenmiş. Henüz Bodrum’da restorasyonları süren otuz yedi adet gemi, bugüne kadar ele geçmiş en büyük tekne koleksiyonu olarak kaydedilmiş. Büyük salona yerleştirilen kürekli Bizans kadırgası, ticaret gemilerinin kargolarından bir bölüm, aynı dönem insan kafatasları, yaklaşık sekiz bin yıl önceki İstanbullu hemşerilerimizden birinin ayak izleri on yıllık kazı serüveninin heyecan vericiliğini açıklıkla yansıtıyor. Gezerken müzenin bu yeni eserleri sevecenlikle bağrına bastığını duyumsadım. Çok yüksek tavanlı, ferah iç mekanı ile her şeyi sergilemeye uygun tarzda planlanmış mimarisinin bu algıyı yaratmaktaki en önemli etkenler olduğunu tahmin ediyorum. Ayrıca görüntü ve ses efektlerinden yararlanarak ilgiyi ayakta tutmayı başaran yeni tip müzecilik anlayışının da hakkını vermek lazım.

            Bin sekizyüzlü yılların ileri görüşlü bilim adamı, Arkeoloji Müzesi’nin babası Osman Hamdi Bey’in adını minnetle anmadan bu yazıyı sonlandırmak doğru olmayacak. Onun izinde giderek binayı bugünkü kişiliğine kavuşturan, yeni arkeolojik buluntularla içeriğinin zenginleşmesini sağlayan şimdiki yöneticilerine ise içtenlikle teşekkür etmek istiyorum. Kentin değerine değer katan gerçek, canlı, yararlı ve çok etkileyici bir mekan burası.

   

Bahçesinde verilecek bir konserde buluşmak dileğiyle…

İNTERNETTE KAYBOLMAYA MAHKUM YAZILAR

                    Amatör, yeni oluşturulan bir haber sitesinin kurucusu gelip de kendisine yazı yazmamı istediğinde ne sevinmiştim, anlatamam. Tabiri yerinde mi bilmem ama ne hissettiğimi anlatabilmek için ‘ilk kez görücüye çıkıyordum’ demek isterim. O sitenin kendi okuyucuları olacak ve ‘burada ne varmış acaba?’ diye araştırırken benim yazımı bulacaklar. Sonra beğenenler başkalarına söyleyecek… Heyecanlandım elbette. Oturup düşündüm, ne yazmalı? Politik değil, tümüyle kurgu da değil, o halde ne olmalı? Yaşadığım kentle ilgili olsun dedim. Semtleri veya daha küçük ölçekli yerleri anlatsın. Kısa olsun, sıkmasın. O bölgenin benim gözümde canlanan özelliklerini sanki kişilik izlenimiymiş gibi aktarsın. İstanbul’dan Mekan Portreleri olsun.                                                                                                                                 

            Araştırdım, benzerini bulamadım. Demek ki özgün dedim, sevindim. Her hafta yazdım, hiç aksatmadım. On yazı oldu ve… Server sağlayıcı değiştirilecek diye site bir süredir yayından kalktı. Okuyucularımı kaybettim. Her şey düzelir de bıraktığımız yerden devam edersek belki yine geri gelirler, belki de gelmezler. Ben de tüm emeğimin internetin sonsuzluğunda (uzayda) kaybolup gitmesinden korktuğum için denemelerimi sırayla bloğuma koymak istedim. Başında yayınlatamadığım mini paragrafla birlikte:

Kentle ilgili izlenimler yazarken kalabalık metropollerdeki ‘yer’ algısının sonsuz çeşitliliğine benimkini de ama farklı bir şekilde eklemek istiyorum. Amacım tarihsel bilgi vermek değil. Zaman içerisinde gelişmiş kişilikleriyle mekanları bana göründükleri şekliyle göstermeye, sözcükleri kullanarak bir çeşit portre ressamlığı yapmaya çalışacağım. Zevkle okunması dileğiyle…

KARAKÖY

Karaköy son aylarda her sabah vapurdan indiğim yer. Meydanı caddelerin, tramvayın, Tünel çıkışının, Galata köprüsünün birleştiği kısım. Yayalar için denize veya karaya ama her olasılıkta herhangi bir yöne doğru ilerlemek dışında orta yerde duraklama imkanı yok; Taksim ya da Kadıköy falan gibi değil. Arka sokaklara dalınıp dik yokuşlara tırmanılırsa tamam fakat merkezi kalabalığı toplamak yerine kente dört koldan dağıtmak için planlanmış. Zaman içerisinde evrimini böyle gerçekleştirmiş de olabilir. Yaşları yüze yaklaşan pek çok güzel binasının üst katlarından seyrettiği Haliç sırtlarını, tarihi yarımadayı hiç kıskanmıyor çünkü kendisine epeyce bağlı (bağımlı) olduklarını biliyor. Üretken işçi. Aslen bir liman orası, hep öyle olmuş. Denizci ruhlu, biraz havai. Hafifmeşrep bile denilebilir. Götürmekten çok getirmiş, halen öyle; insanları, yiyeceği, uzak diyarların mallarını, salgın hastalıkları… Durdurduğu ise yangınlar olmuş. Ateşi söndürme özelliğine sahip, her bakımdan.

            Yapılarının rengi çoğunlukla sarı ve kirli beyaz. Haliç yönüne doğru uzanırken sanki gülümsüyor ve pastel tonlarla bezeniyor. Her semte yakışan Arnavut kaldırımına hala sahip. Sıradışı merdivenleri sayesinde aklı işinde koşuşturanların ilgisini çekmeyi beceriyor. Yosun, tuz ve toz kokuyor. Çok göz önünde olduğu için pek çöpü yok sadece izmariti bol. Kıyı lokantaları neredeyse tümden balıkçı. Yine de böylesine deniz dolu bu mekana yüksek yaylaların kebap çeşitlerini getirip sakinlerine benimsetebilmiş birkaç et lokantası var. Bir de olmazsa olmaz, Karaköy’le bütünleşmiş tatlıcılar… Büfeler, kafeler, simitçiler, seyyar köfteciler de eklenince aç kalmak mümkün değil gibi. Dilencisi az. Baktığı karşı kıyılarla kıyaslandığında kısmen batılı olduğundan mı acaba? Dünya görüşü İstanbul’un diğer semtlerine göre daha geniş; barındırdığı binbir çeşit insanının kozmopolit kültüründen beslenip olgunlaşmış.

            Uzaktan bakıldığında Galata kulesi ve çevresi olarak görünüyor. Uzun burunlu, dik kulaklı bir gözlemci. Camileriyle kiliselerinin oranı eşit sayılır. Osmanlı zamanında Müslüman ve Hıristiyan nüfus da yarı yarıyaymış; şimdi öyle değil elbette. Ruhunu şekillendiren uluslar Cenovalılar, Venedikliler ve Katalanlar olmuş; hepsi denizci, uçarı. Müslüman nüfusa en önemli manevi katkısı, uçmak için cesaretlendirmek diye özetlenebilir. Kulenin tepesinden Üsküdar sırtlarına kadar kanatlarıyla süzülmeyi başardığı rivayet edilen Hezarfen Ahmet Çelebi örneğinde olduğu gibi. Sonrası gelmemiş. Tarihi yarımadanın buyrukları ağır basmış.

            İçine girilip dar sokakları arşınlandığında hala Cenovalı alışkanlığından mıdır nedir, yüzlerce elektrikçi, avizeci esnafını barındırdığı fark ediliyor; ışıl ışıl. Parkları, yeşil alanları yok ancak kuleye yakın yıkık dökük binalarının en üst katlarında evlerden daha geniş teraslar var. İstisnasız hepsi envai çeşit saksı çiçekleri, ağaçlar, mini sebzelikler içeriyor. Siperlikli düz damlar seralarla hatta gerçek çim zeminli minyatür futbol sahalarıyla kaplı. Barselona’ya iki adım uzaktayız hissini yaratıyor. Buranın yerleşik insanları kulenin gölgesindeki açık havada yaşıyorlar sanırım; evlerinin betonunu yarattıkları yüksek bahçelerle kaplamışlar. Sessiz ve alçakgönüllüler. Turist kalabalığına karışmıyorlar.

            Epeyce okulu var, bir o kadar da hastanesi. Çok dilli, çok kültürlü yapısı verdiği eğitimde, tıbbi hizmeti sunan kurumlarında da kendisini gösteriyor. Kültürü, şifayı dağıtmaktan kaçınmıyor. Kıyılarında gözlemlenen cömertlik semtin iç bölgelerinde aynen devam ediyor. Eli açık, sıkmayacak kadar ciddi, bıktırmayacak kadar pervasız, kendine güvenen bir yer burası. Gerçek şehir. Hep merkezde bulunmuş; hala öyle.
     

            Karaköy eski olsa da canlılığı nedeniyle eskiyemiyor. Şimdilerde limanında kocaman, çok katlı yolcu gemileriyle birbirinden güzel yatları kabul ediyor. Ne yazık ki her gün defalarca gelip giden şehir hatları vapurları için sadece derme çatma bir iskelesi var. İstanbul Modern ve antrepolarındaki sergiler onu yeni bir ilgi odağı haline getirdi. Halen finans merkezlerinin en önemlilerinden aynı zamanda Perşembe Pazarı’nın varlığı sayesinde devasa bir nalburiye. Herkesi çekecek bir özelliği var. Verici olduğu için en tutucu dönemlerde bile ortalamadan farklı özellikleri hoş görülmüş, değiştirilmek için fazla üzerine yüklenilmemiş. Ancak son günlerde renkli kişiliğinin üzerine düşürülmeye çalışılan korkutucu bir gölge var: Galataport projesi! Kimliğini gerçekten kaybetme riski ile karşı karşıya.

            Bu hafif dağınık ama çekici ve üretken semt, tüm binaları otel, tüm ticareti turizmden ibaret bir Karaköy’e dönüşmemeli.